Odbudowa w cieniu carskiego parasola - lata 1801 do 1865 
Na przełomie XVIII i XIX w. dochodzi do istotnych wydarzeń politycznych, które otwierają nową jakościowo epokę życia społeczno-gospodarczego ziem gruzińskich. Wyniszczające najazdy tureckie i perskie skłoniły gruzińskich królów do szukania wsparcia w prawosławnej Rosji. Władca Królestwa Wschodnogruzińskiego (Kartlii i Kachetii)- największego z sześciu podmiotów politycznych, na jakie podzielona była wówczas Gruzja - zaoferował Katarzynie II oddanie swych ziem w rosyjski protektorat. Zawarty w 1783 r. Traktat Gieorgijewski dał pretekst perskiemu władcy Agdze Muhammadowi chanowi do wysłania karnej ekspedycji. Przyrzeczona pomoc rosyjska nie nadeszła i najeźdźcy znowu spustoszyli kraj. Śmierć poniosło 20% ludności królestwa a stołeczne Tbilisi zostało wyludnione i praktycznie zrównane z ziemią. Podobny los spotkał wiele innych osad wschodniej Gruzji.
We wspomnianym traktacie o przymierzu i protekcji Rosja zobowiązała się do ochrony niepodległości wschodniej Gruzji i wysłania adekwatnej pomocy wojskowej w razie agresji państw islamskich. W zamian strona gruzińska zrezygnowała z suwerennej polityki zagranicznej i uzależniła intronizację kolejnych władców od zgody rosyjskiego cara, zachowując jednak niezależność w polityce wewnętrznej. Osłabienie Gruzji było zgodne z intencjami Sanki Petersburga, gdyż znacznie ułatwiło pozbycie się rodzimych struktur politycznych, osłabienie państwa i w rezultacie bezpośrednie włączenie ziem w skład Imperium Rosyjskiego.
Po wycofaniu głównych sił perskich do zniszczonego kraju napłynęło kilka tysięcy carskich żołnierzy. Rodzinę królewską deportowano w głąb Imperium, wprowadzono rosyjską administrację i poddano represjom elity polityczne. Formalną cezurą nowej epoki stał się manifest inkorporacyjny, ogłoszony przez cara Aleksandra I w 1801 roku. Już 9 lat później podobny manifest oznajmił aneksję zachodniej Gruzji. W kolejnych latach Rosjanie opanowali pozostałe ziemie gruzińskie.
Carska niewola diametralnie zmieniła warunki, w jakich funkcjonuje narodowa gospodarka. Przede wszystkim nastąpił pożądany spokój a liczne garnizony wojsk rosyjskich oddaliły niebezpieczeństwo unicestwienia narodu gruzińskiego i spustoszenia kraju przez muzułmańskich sąsiadów. Po raz pierwszy od XV w. nastąpiło faktyczne zjednoczenie gruzińskich ziem w jednym - choć obcym - organizmie państwowym, co zlikwidowało feudalną anarchię i uruchomiło proces scalania udzielnych księstw w jeden system gospodarczy, mający perspektywę włączenia się w światowy handel dzięki dostępowi do morza. Władze carskie surowo zakazały handlu niewolnikami oraz podniosły poziom wewnętrznego bezpieczeństwa dzięki sprawnej walce ze zbójnictwem i pospolitą przestępczością.
W Gruzji, złożonej z dwóch guberni, doszło do ujednolicenia prawodawstwa, zwłaszcza w dziedzinie prawa cywilnego i handlowego. Ponadto, zastąpiono anachroniczną - wywodzącą się jeszcze ze średniowiecza - administrację nowożytnymi instytucjami, lecz niekiedy znacznie odbiegającymi od realnych potrzeb i wprowadzanymi gwałtownie, bez poszanowania wielowiekowych tradycji.
Należy również nadmienić, że mimo wszelkich obiektywnych zapóźnień cywilizacyjnych Rosji, Gruzja uzyskała dzięki niej dostęp do zdobyczy rewolucji przemysłowej, nowych metod i technik użytkowania ziemi, bardziej wydajnych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt hodowlanych. Ponadto, przez Imperium carów przenikały z Europy na ziemie gruzińskie wzorce nowoczesnych instytucji finansowych (banki, oszczędnościowo-pożyczkowe kasy spółdzielcze, form działalności gospodarczej, zarządzania majątkiem, etc.) Tą drogą, a w drugiej połowie XIX w. również poprzez obecność zachodnich przedsiębiorców, w społeczeństwie kształtowała się swoista kultura nowożytnej przedsiębiorczości i przenikały wzorce stosunków ekonomicznych.
Powyższe zjawiska stworzyły najkorzystniejsze od stuleci warunki do rozwoju gospodarki. Oczywiście należy też pamiętać, że opanowanie gruzińskich ziem przez Rosję miało charakter kolonialnego zaboru i oznaczało szereg negatywnych następstw w wielu dziedzinach życia.
O kolonialnym charakterze działań Imperium Romanowów świadczy choćby intensywna akcja rusyfikacyjna, likwidacja po trzynastu wiekach autokefalii kościoła gruzińskiego, wynaradawianie elit i rozpraszanie ich po całym państwie, represje polityczne, czy polityka "divide et impera" wobec etosów zamieszkujących Gruzję. Kolonializm znalazł również odzwierciedlenie w gospodarce: rozwój plantacji roślin eksportowych kosztem upraw alimentacyjnych (np. zbóż), rabunkowa eksploatacja kopalin (np. manganu).
Już w pierwszej dekadzie XIX w. gospodarka zaczęła się szybko podnosić z ruiny. Rozwój gospodarczy i związaną z nim poprawę warunków życia najlepiej obrazuje gwałtowny wzrost zaludnienia. Ludność Guberni Tyfliskiej liczyła w 1821 r. około 190 tys., zaś już w 1865 r. zwiększyła się do 490 tys., co oznacza wzrost aż o ponad 160%. W skali całego kraju odpowiednie liczby wynoszą 620 tys. i 1250 tys., czyli w ciągu 44 lat doszło do podwojenia liczby mieszkańców.
W tym okresie rozwinęło się ogrodnictwo, uprawa winorośli i produkcja wina. Właśnie wina, tytoń i suszone owoce wywożono w coraz większych ilościach z portów Poti i Suchumi do Rosji i na Ukrainę. Dzięki stabilizacji politycznej kilkukrotnie zwiększyło się pogłowie koni, bydła, trzody i owiec. Rozpoczęło się sprowadzanie nowych odmian i ras zwierząt gospodarskich.
Wcielenie ziem do Rosji zmieniło położenie pańszczyźnianych chłopów. Nowe przepisy znacznie ograniczyły uprawnienia sądownicze ziemian i zlikwidowały możliwość sprzedaży przez nich dzieci swych poddanych jako niewolników, lecz zarazem nałożyły większe świadczenia. Kilkanaście razy wybuchały powstania chłopskie, brutalnie tłumione przez ziemian przy wydatnej pomocy carskiego wojska i milicji.
Rozwój gospodarczy w początkach panowania rosyjskiego, choć opierał się głównie na wzroście produkcji żywności, ogarną również rzemiosło i drobne usługi. Rozwiały się więc i miasta. Ludność Tbilisi liczyła w 1921 r. zaledwie 15 tys. mieszkańców, zaś w 1865 r. sięgnęła już 68 tys. (450% wzrostu). Z ruiny podniosły się największe miasta wschodniej Gruzji, w których liczba ludności przynajmniej została podwojona ( Signachi: 1821 r. - 2 tys., 1865 r. - 10 tys., odpowiednio Telawi: 1,8 tys. i 7,3 tys., Gori: 2,3 tys. i 5,1 tys.
Obecność kilkunastotysięcznego korpusu wojsk carskich wywierała bezpośrednio na ogół pozytywny wpływ na gruzińską gospodarkę. Żołd wypłacany przez państwo zwiększał popyt na miejscowym rynku, zaś zapotrzebowanie na szeroki asortyment wyposażenia stwarzało liczne miejsca pracy w gruzińskim rzemiośle. Szczególnie dobra koniunktura dla rzemieślników panowała podczas wojny z góralami immama Szamila (w latach 1817-1864), kiedy to zaopatrywano licznie obsadzone dagestańskie garnizony. W połowie XIX wieku (dane z roku 1845) rzemiosło koncentrowało się w stolicy, gdzie mieszkało 2065 rzemieślników, czyli 32,5%. Ponadto miejscowa ludność znajdowała zatrudnienie w garnizonach, jako personel pomocniczy.
Na lata 30-te XIX w. można datować początek industrializacji ziem gruzińskich. Powstały wtedy pierwsze zakłady przemysłu jedwabniczego, bawełnianego, a także przedsiębiorstwa produkujące mydło, ponadto 2 huty szkła oraz manufaktury sukiennicze, garbarskie, metalurgiczne, meblowe i tytoniowe. Zakłady te produkowały na niewielką skalę, zatrudniając łącznie około 600 robotników.
W wyniku rosyjskiej aneksji rolnictwo i podmioty gospodarcze działające w Gruzji uzyskały dostęp do atrakcyjnego rynku zbytu, jaki stanowiła gęściej zaludniona europejska część Imperium. Z drugiej strony pojawiło się zjawisko konkurencji z przedsiębiorstwami odległymi o tysiące kilometrów. Jedną z pierwszych ofiar mechanizmu konkurencji stała się mała cukrownia założona w dekadzie lat 30-tych w Tbilisi. Cukrownie z terenów Ukrainy i południowej Rosji oferowały produkt w cenie, która nie pozwoliłaby tbiliskiemu przedsiębiorcy na pokrycie kosztów produkcji. Zakład zbankrutował po kilku latach.
W nowych realiach, tj. po wchłonięciu Gruzji przez Imperium carów, znacznie straciło tradycyjne rzemiosło, które kierowało swą produkcję na eksport do świata muzułmańskiego. Zmiany polityczne zamknęły rynek zbytu w Turcji, Persji i krajach arabskich, gdzie dobrze sprzedawały się drogie hafty, czapraki końskie, kobierce, ozdobne poduszki i chusty.
W zamian z Ukrainą, Rosją a wreszcie również ziemiami polskimi, rozwijał się handel obsługiwany przez porty odebrane Turkom - Poti i Suchumi. W ciągu XIX stulecia Rosjanie inkorporowali kolejne nabytki terytorialne na wybrzeżu M. Czarnego, uzyskiwane w wyniku kilku wojen z Turcją. Zdobyte tereny Adżarii pozwoliły na budowę portu Batumi, zabezpieczyły dostęp do morza, ponadto wilgotny i ciepły klimat Adżarii pozwolił na upowszechnienie uprawy cytrusów oraz herbaty.
wstecz
AZERBEJDŻAN
GRUZJA