strona główna GRUZJA - kultura i tradycje Architektura gruzińska Sztuka pod panowaniem arabskim

Sztuka pod panowaniem arabskim

W połowie VII wieku Gruzja dostała się pod panowanie Arabów, czego konsekwencją było ustanowienie we wschodniej części kraju emiratu i utracenie niepodległości.
Zwierzchnictwo arabskie spowodowało znaczne pogorszenie się sytuacji ekonomicznej i rozdrobnienie. Ludność zaczęła się masowo przesiedlać do Kachetii, Abchazji i Tao-Klardżeti - prowincji, którym udało się utrzymać względną samodzielność.

Panowanie arabskie napotykało silny opór na terytorium całej Gruzji, która miała po swojej stronie Cesarstwo Bizantyjskie. Władcy poszczególnych prowincji dążyli do umacniania swoich pozycji, co prowadziło do częstych napięć pomiędzy regionami. Szansa zjednoczenia wszystkich ziem gruzińskich pojawiła się pod koniec X wieku. Stało się to możliwe dzięki koligacjom rodzinnym. Poza granicami pozostał jedynie emirat tbiliski.

Pomimo długiego panowania, Arabowie nie zdołali wywrzeć dużego wpływu na powstającą w tym okresie sztukę — zbyt silnie bowiem ugruntowane były miejscowe tradycje chrześcijańskie. Każdy z regionów starał się rozwijać własne ośrodki artystyczne, których działalność miała na celu zachowanie i utrwalenie dotychczasowych osiągnięć.

Bardzo silnym i ważnym ośrodkiem stało się Tao-Klardżeti, które od IX wieku powiększało stopniowo swe terytorium. Tam też przeniosła się większość ludności, która nie mogła wytrzymać ucisku arabskiego. Obecnie obszar ten w większości leży w granicach państwa tureckiego. A znajdujące się tam zabytki niestety popadają w coraz większą ruinę.
Region ten odegrał niezwykle istotną rolę w rozwoju architektury gruzińskiej, dotyczy to szczególnie budownictwa klasztornego. Stało się ono podstawą rozwoju tamtejszej szkoły architektonicznej. Powstałe w tamtym okresie budowle otrzymały nazwę "Synaju gruzińskiego". Były to poważne ośrodki piśmiennictwa i myśli filozoficzno-religijnej, a niektóre z nich również życia artystycznego.

Wśród tamtejszych zabytków wyróżnia się niewątpliwie świątynia Opizka (początek IX wieku) z zabudową klasztorną i gospodarczą. Kościół oparty jest na planie krzyża, z wyraźnie wydłużonym ramieniem zachodnim. Nad częścią centralną umieszczono kopułę, która się opiera na narożnikach murów, a przejście od pierścienia podkopułowego do kwadratu rozwiązano za pomocą tromp. Od zewnątrz bęben ozdobiony został delikatnym fryzem arkadowym. Szczególną uwagę zwraca dekoracja fasady wschodniej, która została ozdobiona trzema arkadami.

Kolejnym ważnym zabytkiem jest kościół Tbecki (początek X wieku). Oparty został na planie prawie równoramiennego krzyża. W części centralnej wyraźnie dominują cztery potężne kolumny z łukami jarzmowymi, podpierającymi konstrukcję bębna, powyżej którego jest kopuła. Przejście od kwadratu do bębna osiągnięto za pomocą tromp.

W regionie tym zbudowano również wiele bazylik, których forma wskazuje, że nie ograniczano się do kopiowania dawnych wzorców — już od końca IX wieku zaczęto wprowadzać wiele ważnych zmian w konstrukcji i elementach dekoracyjnych. Zmieniły się proporcje budowli, której fasady wyraźnie się wydłużyły, zaś nawa środkowa wznosi się wysoko nad bocznymi. Widoczne jest również coraz większe zainteresowanie odpowiednią oprawą części zewnętrznej. Fasady zaczęto zdobić fryzami arkadowymi o zróżnicowanej wysokości, pełniącymi rolę dekoracyjną.

Z drugiej strony często sięgano do wspaniałego wzorca, jakim cały czas była Dżwari. Najciekawszym przykładem w tym regionie jest świątynia w Martwili z X wieku. Wykorzystano tu system centralno–kopułowy, opierając plan budowli na planie krzyża. W bardzo ciekawy sposób rozwiązano kwestię przejścia od kwadratu do bębna kopuły — zamiast powszechnie stosowanych tromp, mamy tu szereg arkadek zwisających jedna nad drugą.
Fasady świątyni otrzymały bogatą dekorację, o niespotykanej wcześniej kompozycji, która układa się we fryzy i pasy dekoracyjne. Nie jest, jak dotąd bywało podporządkowana konstrukcji. Cecha ta jest charakterystyczna dla wielu budowli tego okresu.

Na przełomie IX i X wieku powstała jeszcze jedna niezwykle ważna i ciekawa świątynia Bana. Obecnie pozostały po niej niestety tylko ruiny, które dają jednak wyobrażenie o niezwykłości tego obiektu. Zbudowana została na planie koła, w które wkomponowano krzyż zakończony czterema apsydami. Każda z nich otrzymała w dolnej części dekorację arkadową na okrągłych kolumnach. W ten sposób powstał wspaniały tetrakonchos, wyróżniający się ogromnymi wymiarami. Pomiędzy ramionami krzyża znajdują się pomieszczenia w formie trzykondygnacyjnych empor, łączących apsydy. Stanowiły one również podporę dla kopuły osadzonej na bębnie o średnicy ponad 10 metrów. Wnętrze świątyni robiło imponujące wrażenie dzięki nieprzeciętnym rozmiarom. Całość otaczało obejście, które utrzymywało statykę całej konstrukcji. W budowli tej udoskonalono dotychczasowe rozwiązania konstrukcyjne osadzając kopułę nie na słupach, ale na szerokich podporach będących emporami. Dzięki temu wydłużone zostały ramiona tetrakonchosu i zmieniły się proporcje wnętrza.

Oryginalna architektura powstała również w Kachetii. Wśród tamtejszych zabytków wyróżnia się świątynia w Gurdżani (VII–VIII wiek). Osobliwość tej budowli wyraża się w rozwiązaniu architektonicznym. Połączono tu elementy dwukopułowego, trójnawowego kościoła z formami bazylikowymi. Kopuły osadzone zostały na niskich ośmiobocznych bębnach, a przejście do kwadratu osiągnięto za pomocą tromp. Ściany świątyni od strony zewnętrznej zostały ozdobione blendami arkadowymi. Na fasadzie wschodniej arkady te mają formę podkowiastą. Zastosowane tu formy architektoniczne wyrastają z tradycji miejscowych, sięgających czasów starożytnych.

Najważniejszym zabytkiem jest pochodząca z X wieku świątynia Wacznadziańska Kwelacminda. Wprowadza ona architekturę gruzińską w kolejny etap rozwoju. Jest to budowla halowa z kopułą umieszczoną w części centralnej. Przejście od kwadratu do bębna kopuły rozwiązano tu za pomocą żagielków — a nie tromp, jak do tej pory bywało. Całość oparta została na niewielkich występach z bryły murów części centralnej. Od strony zewnętrznej nie wykorzystano do dekoracji fasad tak popularnych wcześniej łuków podkowiastych.

VIII i IX wiek bardzo często określany jest jako okres przejściowy, kiedy artyści poszukiwali nowych form i rozwiązań, których rezultaty widać w drugiej połowie X wieku. Wtedy zaczyna się wyraźnie kształtować nowy styl, który wyznaczy dalszy kierunek rozwoju architektury gruzińskiej.

Rozwojowi budownictwa sprzyja ogólna poprawą sytuacji ekonomicznej i politycznej w poszczególnych prowincjach. Wśród nich najważniejszą rolę pełni nadal region Tao-Klardżeti. Pod koniec X wieku powstaje tam świątynia wskazująca na krystalizowanie się nowych twórczych rozwiązań. Jest to monumentalna katedra w Oszki. Wyraźne zmiany widać w samym planie: opiera się on na kształcie krzyża o wydłużonym ramieniu zachodnim. Sama zaś kopuła osadzona jest na czterech wolnostojących filarach, zaś przejście od kwadratu podstawy do bębna rozwiązano za pomocą tromp. Ramiona, z wyjątkiem zachodniego, zakończone są apsydami. Dużo uwagi poświęcono tu również dekoracji fasad, które ozdobione zostały arkadami różnej wysokości co nadaje im wyraźny dynamizm. Zostały one jakby nałożone na powierzchnię murów, nie pełnią więc roli konstrukcyjnej lecz czysto dekoracyjną. Największe wrażenie robi niewątpliwie fasada południowa, będąca fasadą główną. Znajdujące się tu wejście do świątyni poprzedzone zostało wytwornym portykiem z otwartymi arkadami. Takie ukształtowanie fasady południowej począwszy od XI wieku zaczyna być powszechnie stosowane i nabiera pierwszorzędnego znaczenia. Warto również zwrócić uwagę na nowy sposób dekoracji kolumienek, które przyjmują formy kręcone - taki motyw pojawił się tu po raz pierwszy i stał się dość popularny w architekturze gruzińskiej.

Jednym z największych ośrodków kultury i sztuki w tamtym okresie była świątynia Chachuli, wybudowana w drugiej połowie X wieku. Wyróżnia się surowością proporcji, monumentalizmem form i wyważoną, subtelną dekoracją. Wpisuje się w grupę budowli w systemie centralno-kopułowo-krzyżowym, jednak jej układ różni się znacznie od wcześniejszych rozwiązań. Północne i południowe ramię krzyża jest prostokątne. Prothesis i diakonikon nie łączą się z apsydą środkową. Kopuła opiera się od wschodu na występach muru, od zachodu na słupach. Przejście od kwadratu do podstawy bębna wyprowadzono za pomocą tromp. Inaczej potraktowano również fasady. Od strony wschodniej nie ma charakterystycznych trójkątnych wnęk. Wejście do świątyni znajduje się w części południowej, gdzie dobudowano w późniejszym okresie otwarty portyk. Od strony zachodniej dostawiono z czasem narteks oraz kaplicę. Jedynie zamknięte pomieszczenie od strony północnej jest współczesne świątyni. W bryle budowli wyróżnia się niewątpliwie monumentalny bęben kopuły o surowych proporcjach. Ozdobiony jest szesnastoma arkadami na podwójnie kręconych kolumienkach. Na ich bazach zachowały się imiona miejscowych mistrzów. Podstawa bębna posiada dekoracje w postaci pierścieni z plecionki ornamentalnej. Katedra ta jest niewątpliwie jednym z najwybitniejszych dzieł architektury tamtych czasów, typowym dla regionu Tao-Klardżeti.

Świątynie w Oszki i Chachuli wprowadzają architekturę w okres największej świetności, który odzwierciedla ogólną sytuację w kraju.